چرا برخی از احکام تقلید قابل تقلید نیستند؟
همان‌گونه که اشاره شد بسیاری از احکام تقلید که در قبل ذکر شد، قابل تقلید نیستند که ما برای مثال، شرط اعلمیت در مرجع تقلید را توضیح می دهیم.
برخی از آقایان فقها در رساله‌های عملیه فارسی یا عربی خود و برخی نیز در حاشیه بر این رساله‌ها، فرموده‌اند که «در خصوص مسئله وجوب تقلید اعلم بر مکلف عامى واجب است از اعلم تقلید کند. اگر او آن را واجب بداند نمی‌تواند در سایر مسائل از غیر اعلم تقلید کند و . . .»
بر این موضوع یک اشکال بسیار مهم وارد است و آن «دور» است که «دور» از نظر همه باطل است چرا که بطلان «دور» مسأله‌ای عقلی است.
سوال: تقلید از اعلم چه ربطی به «دور» دارد؟
نکته در این جا ست که مسأله تقلید از اعلم و برخی از موارد دیگر در احکام تقلید گرفتار دور هستند و لذا انسان نمی‌تواند آن‌ها را تقلید کند.
جهت روشن شدن موضوع به مثال زیر توجه فرمایید:
فرض کنید فردی که رشد عقلی کاملی دارد، تازه مسلمان شده و مذهب حقه تشیع را انتخاب کرده است.
اما از آن‌جایی که در فروع دین یا همان احکام عملیه، تخصصی ندارد و عمل به احتیاط نیز برایش ممکن نیست، می‌خواهد فقیهی را برای تقلید در فروع دین انتخاب کند.
بدیهی است که این فرد در این حالت هنوز مرجع تقلیدی انتخاب نکرده است تا آن مجتهد بخواهند به او بگویند که « اعلمیت در مرجعیت شرط است و مرجع تقلید حتما باید اعلم هم باشد».
به عبارت دیگر اگر او بگوید که چون فلان مرجع تقلید فتوا داده است که «اعلمیت لازم است و تو هم ناچاری که به مرجع اعلم رجوع کنی»، در اصل مرجع دارد. اما اگر مرجع نداشته باشد، فعلا نمی‌تواند به حرف مرجع خاصی عمل کند.
می‌بینیم که موضوع گرفتار «دور» شده است و «دور» هم باطل است.
البته اگر همه فقها به عنوان عقلای متخصص در این علم می‌فرمودند که اعلمیت لازم است، می‌شد آن را پذیرفت و این در حالی است که بسیاری از اجلای علما آن را نپذیرفته‌اند
سوال: مگر مجتهدینی بوده‌اند که اعلمیت را در مرجع تقلید لازم ندانند؟
آری بسیاری از بزرگان فقها و مراجع تقلید وجوب اعلمیت را در مرجع تقلید نپذیرفته‌اند. برخی از این بزرگان عبارتند از:
– مرحوم محقق اول (صاحب شرائع‌الاسلام).
– استاد بزرگ، مرحوم محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)
– مرحوم ملا احمد نراقی.
– قاضی ابن البراج.
– آیت الله العظمی آقا سید ابوالحسن اصفهانی در حاشیه بر منتخب الرسائل.
– آیت الله العظمی شیح محمدرضا آل یاسین.
– آیت الله العظمی شیخ محمد تقی آقا نجفی.
– آیت الله العظمی شیخ زین العابدین مازندرانی.
– آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر.
البته بسیاری دیگر از بزرگان فقها بوده‌اند که تقلید از اعلم را احتیاط کرده‌اند و این بدان معناست که در وجوب آن به یقین نرسیده بوده‌اند. برخی از این بزرگان عبارتند از:
– آیت الله العظمی سید محمد باقر یزدی (صاحب عروه).
– آیت الله العظمی گلپایگانی.
– آیت الله العظمی اراکی.
– آیت الله العظمی بهجت.
– آیت الله العظمی صافی گلپایگانی.
– آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
و برخی نیز وجوب تقلید از اعلم را «علی الاقوی» دانسته‌اند که این نیز نشانه از عدم استحکام این فتوا از نظر این افراد است. برخی از این بزرگان عبارتند از:
– آیت الله العظمی بروجردی.
– آیت الله العظمی حکیم.
– آیت الله العظمی میرزای نائینی.
سوال: با توجه به مطالب بالا وظیفه ما چیست؟
دیدیم که در این‌جا تقلید به جهت گرفتاری به «دور» باطل است و امکان پذیر نیست. لذا تنها دو راه برای حل این مشکل وجود دارد که عبارتند از:
۱- عمل به احتیاط که در این‌جا تقلید از اعلم است (البته اگر اعلمیت در مورد اجتهاد معنا داشته باشد و در صورت وجود بتوان اعلم را تشخیص داد).
۲- اجتهاد در این مورد که لازم است فرد ادله دو طرف را بررسی نماید و بر اساس این تحقیق اجتهاد نماید. (البته همان‌گونه که پیش از این هم گفته شد، هر چند اجتهاد مانند سایر تخصص‌ها کار ساده‌ای نیست اما آن‌چنان هم دشوار نیست که فقط در حیطه افراد معدودی قرار گیرد.)
توجه ۱:
لازم به ذکر است که إن شاء الله در آینده متن کتاب «اعلمیت در شرایط مرجع تقلید» که با بیانی ساده اما کاملا فنی و دقیق به بررسی ادله طرفین می‌پردازد، در بخش «انجمن گفتگوی تخصصی فقه» قرار خواهد گرفت تا علاقه‌مندان در آن اندیشیده و تفقه کنند.
توجه ۲:
برخی دیگر از مسائل مربوط به تقلید نیز مانند اعلمیت گرفتار «دور» می‌باشند و لذا دو راه‌کار فوق برای آن‌ها هم مفروض است. مانند: جواز یا عدم جواز تقلید از بانوان، لزوم رجوع به مجتهد زنده و . . .
از خداوند متعال توفیق همه شما در تفقه در علوم دینی خواستار بوده و همگی را دعوت می‌کنیم تا در دین و مسائل آن عمیق بیاندیشیم.
