بررسی حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک و لو لا علی لما خلقتک و لو لا فاطمه لما خلقتکما»

یکی از مشترکات اعتقادی بین فریقین، این است که نبی مکرم اسلام، حضرت محمد مصطفی، برترین مخلوقات خداوند است. مخلوقی که بهانه آفرینش بوده و خلقت عالمین به جهت وجود نازنین ایشان بوده است.

ما نیز مانند دیگران بر این موضوع اعتراف داریم اما آن چه در این‌جا قرار است که بررسی شود، آن‌که آیا عبارت «لولاک لما خلقت الافلاک» از احادیث قدسی است یا به عبارت دیگر از فرمایشات خداوند متعال است و آیا عبارات «لو لا علی لما خلقتک» و «لو لا فاطمه لما خلقتکما» نیز از احادیث قدسی است؟

* بررسی عبارت اول: «لولاک لما خلقتک»

در منابع مکتب اهل بیت، ظاهرا برای اولین بار، این عبارت در کتاب شریف مناقب ابن شهر آشوب (ص ۲۱۷) آمده است. ابن شهرآشوب مازندرانی که از علمای قرن ششم هجری است، این عبارت را بدون ذکر هیچ سندی و به صورت کاملا مرسل بیان کرده است.

این عبارت، بعد از ایشان، در کتب علمای قرن نهم به بعد مکرر ذکر شده است. به عنوان مثال حافظ برسی (قرن نهم) در کتاب مشارق الانوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین، مجلسی اول (قرن دهم) در کتب روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه و لوامع صاحبقرانی، سید شرف‌الدین حسینی (قرن دهم) در کتاب تأویل الآیات، محمد حسینی موسوی (قرن دهم) در کتاب تسلیه المُجالس و زینه المَجالس.

مرحوم علامه مجلسی نیز علاوه بر کتاب مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، در کتاب شریف بحار الانوار (ج ۱۶، ص ۴۰۵ و ج ۷۱، ص ۱۱۵) نیز این عبارت را آورده است.

آن‌چه مهم است آن‌که این افراد و دیگران مانند ملا محمدصالح مازندرانی، ملا محسن فیض کاشانی، ملا صدرا، ملا هادی سبزواری و . . . همگی یا به نقل از مناقب ابن شهرآشوب روایت کرده‌اند و یا بدون ذکر منبع که به هر حال با توجه به مرسل بودن آن فرقی ندارد.

در ضمن مرحوم شیخ حر عاملی که تلاش کرده است تا احادیث قدسی را در کتاب «جواهر السنیه»، جمع‌آوری کند، اشاره‌ای به این حدیث ندارد.

جمع‌بندی آن‌که این عبارت از باب سند چنان مخدوش است که قدسی دانستن این عبارت و انتساب آن به خداوند متعال و این که کلام حضرت حق است، ممکن است که عواقب شرعی نیز داشته باشد.

* بررسی عبارت دوم و سوم: «لو لا علی لما خلقتک و لو لا فاطمه لما خلقتکما»

برخی در ادامه عبارت اول، این دو عبارت را نیز اضافه می‌کنند. در کتاب عوالم العلوم، نوشته عبدالله بحرانی اصفهانی که از نویسندگان قرن دوازدهم هجری است، آمده است که در کتاب «الجنه العاصمه» آمده است که در نسخه ارزشمند خطی از کتاب «کشف اللآلی» نوشته صالح بن عبدالوهاب العرندس حدیثی را به این سند دیدم که شیخ ابراهیم بن حسن الذراق از شیخ علی بن هلال الجزایری از شیخ احمد بن فهد الحلی از شیخ زین‌الدین علی بن حسن الخازن الحائری از شیخ ابی‌عبدالله محمد بن مکی الشهید (شهید اول) به طرق متصله به ابوجعفر محمد بن علی بن موسی بن بابویه القمی (شیخ صدوق)، به طریقش به جابر بن یزید الجعفی از جابر عبدالله الانصاری از حضرت رسول الله از خداوند تبارک و تعالی که فرمود «یا احمد! لولاک لما خلقت الافلاک و لو لا علی لما خلقتک و لو لا فاطمه لما خلقتکما».

کتاب «الجنه العاصمه» نوشته شخصی به نام سید میرجهانی است که در سند این روایت، جابر عبدالله الانصاری، جابر بن یزید الجعفی و ابوجعفر محمد بن علی بن موسی بن بابویه القمی (شیخ صدوق) همگی از اجلای روات امامیه‌اند.

صالح بن عبدالوهاب العرندس صاحب کتاب «کشف اللآلی»، ابراهیم بن حسن الذراق، علی بن هلال الجزایری، احمد بن فهد الحلی، ابی‌عبدالله محمد بن مکی الشهید (شهید اول) و زین‌الدین علی بن حسن الخازن الحائری نیز از علمای امامیه می‌باشند.

اما آن‌چه مهم است آن‌که بین شهید اول (متوفای ۷۸۶) تا شیخ صدوق (متوفای  ۳۸۱) حدود ۴ قرن فاصله است و این در حالی است که علی رغم شهرت مرحوم شیخ صدوق و نیز شهرت بسیار کتب او، هیچ کسی (چه بین مرحوم شیخ تا شهید که حدود ۴۰۰ سال فاصله است) چنین مطلبی را روایت نکرده و در کتب او ندیده است و بسیار بعید و بلکه تا حدودی غیر ممکن به نظر می‌رسد که این حدیث با این محتوای خاص را مرحوم شیخ در کتبش ننوشته و تنها به نقل شفاهی اکتفا کرده باشد و این نقل شفاهی از طریقی که معلوم نیست، به مرحوم شهید رسیده باشد، لذا بعید نیست که ناخواسته اشتباهی از جانب مرحوم شهید و یا یکی از افراد بعد از ایشان رخ داده باشد.

مضافا بر این‌که بین خود شیخ صدوق (قرن ۴) تا جابر بن یزید جعفی (قرن ۲) نیز ارسالی ۲ قرنه وجود دارد و در مبحث توثیقات عام، گفتیم که مرسلات شیخ صدوق از قاعده کلی مرسلات خارج نیست.

خلاصه آن که سند این روایت چنان مخدوش است که منسوب کردن آن به رسول الله که از قول خداوند متعال، چنین مطلبی را فرموده باشند، کاملا محل اشکال است.

از جهت محتوا نیز کاملا واضح است که این عبارات، خلقت نبی مکرم اسلام که اشرف همه مخلوقات بوده‌اند را به جهت خلقت امیر مؤمنان دانسته و آن‌چه واضح است آن‌که مقام حضرت رسول الله را پایین‌تر از مقام امیر مؤمنان قرار می‌دهد و مقام این دو بزرگوار را پایین‌تر از مقام حضرت صدیقه کبری و این بانوی مکرمه را که سیده زنان دو عالم است، علت غایی خلقت در بین مخلوقات معرفی می‌کند در حالی که بنا بر قطعیات فریقین شیعه و سنی که بر ادله معتبر استوار است، اشرف مخلوقات، من الابد الی الازل و علت غایی خلقت در بین مخلوقات، حضرت ختمی مرتبت، رسول خداوند عالمیان، حضرت محمد بن عبدالله صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است.

دیگران مانند علامه مرندی در ملتقی البحرین، شیخ علی نمازی شاهرودی در مستدرک سفینه البحار و شیح محمدفاضل مسعودی در الاسرار الفاطمیه، یا مرسل و بدون ذکر سند و منبع روایت کرده و یا از یک‌دیگر و بعضا نیز از کتاب کشف اللآلی که درباره آن صحبت شد.

* جمع‌بندی:

هر چند قسمت اول این عبارات (لولاک لما خلقت الافلاک) از نظر سند معتبر نیست اما بنا به قرائنی، متن آن قابل قبول است، در حالی که بخش های دوم و سوم (لو لا علی لما خلقتک و لو لا فاطمه لما خلقتکما)، چه از نظر سند و چه از نظر محتوا، کاملا غیر قابل قبول و نادرست بوده و بعید نیست که از جعلیات دوستان نادانی باشد که به غلو گرفتار شده و یا کار دشمنان دانایی باشد که قصد فساد در مذهب حقه امامیه را دارند.

گروه تحقیقاتی علوم و معارف اسلامی احتجاج