مزار حضرت فاطمه زهرا کجاست؟

خلاصه فرازی از جلسات تاریخ اسلام استاد ریاحی درباره محل دقیق مزار حضرت صدیقه کبری:

در رابطه با محل مزار حضرت صدیقه کبریh حداقل پنج قول سراغ دارم.

1. بقیع
2. خانه عقیل برادر امیر مؤمنانj
3. روضه النبیp
4. منزل محل سکونت ایشان
5. بیتی که در کنار مسجد النبیp داشتند که قول صحیح همین است.

حالا هر کدام را به اختصار بررسی می‌کنیم.

۱- بقیع: ظاهرا در بین بزرگان شیعه، مرحوم سید مرتضی موافق این نظر هستند. کثیری از پیروان مکتب خلفا هم موافق این نظر هستند. مستند این قول در مکتب اهل بیت، دو مجموعه دلیل است.

۱) روایات متعددی مانند آن‌چه در دلائل الامامه آمده است که هیچ کدام از باب سندی معتبر نیست.

۲) فرمایش امام مجتبیj دال بر این‌که ایشان در کنار مادرشان فاطمه دفن کنند و با توجه به این‌که مزار ایشان در بقیع است، پس مزار حضرت صدیقه کبریh هم در بقیع است. دو یا سه اشکال بر این استدلال وارد است که در بررسی مورد پنجم عرض خواهم کرد.

۲- خانه عقیل: ظاهرا قدیمی‌ترین گزارش در این مورد، مربوط به طبقات ابن سعد (ج ۸، ص ۲۵) است که از باب قدمت گزارش اهمیت دارد، اما ایرادی به آن وارد است که در ضمن بررسی مورد پنجم عرض خواهم کرد.

۳- روضه النبیp: برای روضه النبی دو معنا می‌توان در نظر گرفت.

۱) بین مزار حضرت رسول اللهp تا منبر ایشان که در بعضی روایات فریقین به آن تصریح شده است و مشهور همین است.

۲) محدوده مزار حضرت رسول اللهp که شامل معنای بالا هم می‌شود.

مستند این دلیل هم روایات متعددی است که مهم‌ترین آن روایت معانی الأخبار (ص ۲۶۷) است که مرحوم صدوق می‌فرمایند: حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ موسَی بْنِ الْمُتَوَکِّلِ۰ قالَ حَدَّثَنا عَلیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبادیُّ عَنْ أحْمَدَ بْنِ أبی‌عَبْدِاللهِ الْبَرْقیِّ عَنْ أبیهِ عَنِ ابْنِ أبی‌عُمَیْرٍ عَنْ بَعْضِ أصْحابِنا عَنْ أبی‌عَبْدِاللهِj قالَ قالَ رَسولُ اللهِp ما بَیْنَ قَبْری وَ مِنْبَری رَوْضَهٌ مِنْ ریاضِ الْجَنَّهِ وَ مِنْبَری عَلَی تُرْعَهٍ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّهِ لِأنَّ قَبْرَ فاطِمَهَh بَیْنَ قَبْرِهِ وَ مِنْبَرِهِ وَ قَبْرُها رَوْضَهٌ مِنْ ریاضِ الْجَنَّهِ وَ إلَیْهِ تُرْعَهٌ مِنْ تُرَعِ الْجَنَّهِ.

ایشان در پایان این حدیث می‌فرمایند که این قول را صحیح می‌دانند.

این حدیث دو نکته دارد که باید تکلیف آن روشن شود.

۱) در بین رجال سند این حدیث، احمد بن محمد بن خالد البرقی از ثقات مشروط است و سایر افراد به جز بعض اصحابنا، از ثقات درجه یک. بعض اصحابنا در ابتدا مجهول است، اما افرادی با مبنای حقیر در توثیقات عام موافق باشند، می‌دانند که این فرد مجهول را می‌توان به واسطه ابن ابی‌عمیر توثیق درجه دو کرد. لذا اگر معارضی قوی‌تر از خود نداشته باشد، قابل اعتماد است.

۲) باید معلوم شود که از عبارت لأن قبر فاطمهh به بعد، توضیح امام صادقj است یا نظر توضیحی یکی از روات که در صورت معتبر بودن روایت، بر اساس ظاهر آن قاعدتا فرمایش امامj است، اما با توجه به نوع عبارات شیخ در الفقیه (ج ۲، ص ۵۷۲) که به این حدیث اشاره می‌کنند، ظاهرا جناب شیخ، این عبارات را جزء حدیث نمی‌دانند و حتی بعید نیست، عبارات از خود ایشان باشد.

البته دلایل دیگری هم هست. مانند این‌که می‌گویند که امیر مؤمنانj پس از دفن حضرت صدیقه کبریh خطاب به نبی مکرم اسلامp می‌فرمایند که دخترت را در جوارت دفن کردم. جدای از بحث سندی این گزارشات، این دلیل با بیت حضرت صدیقه کبریh نیز هماهنگ است.

۴- منزل ایشان: مستند این دلیل روایات است که بعض از آن به واسطه اجلای ثقات به ما رسیده است. مثلا شیخ الطائفه در التهذیب (ج ۳، ح ۷۰۵) می‌فرمایند: عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی‌نَصْرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَاالْحَسَنِ عَنْ قَبْرِ فَاطِمَهَh فَقَالَ دُفِنَتْ فِی بَیْتِهَا فَلَمَّا زَادَتْ بَنُوأُمَیَّهَ فِی الْمَسْجِدِ صَارَتْ فِی الْمَسْجِدِ.

طریق شیخ به احمد بن محمد بن ابی‌نصر معتبر و همه از اجلای ثقات هستند.

جالب این‌که شیخ صدوق که در معانی الأخبار قول روضه را پذیرفته بود، در الفقیه (ج ۲، ص ۵۷۲) بعد از اشاره به روایت مورد نظر خودش در معانی الأخبار، اشاره‌ای به این روایت دارد و آن را صحیح می‌داند و می‌گوید که بعد از حج و زیارت رسول اللهp، زمانی که قصد زیارت حضرت صدیقهh را دارد، قصد منزل ایشان کرده و آن را در کنار ستونی در جوار باب جبرئیلj که تا پشت بقعه حضرت رسول اللهp است، زیارت می‌کند.

این روایت مشکلی در سند ندارد و با توجه به این، روایت معانی الاخبار نمی‌تواند معارض آن باشد و آن روایت از اعتبار ساقط می‌شود، هر چند شاید به زحمت بتوان بین دو روایت جمع کرد که نتیجه جمع، همین قول مورد نظر ما است.

با توجه به مطالبی که عرض کردم، مزار حضرت صدیقه کبریh در منزل ایشان است و تنها این مطلب می‌ماند که کدام منزل. منزلی که محل سکونت ایشان بوده، در بین وعاظ و روضه‌خوان‌ها با عنوان محله بنی‌هاشم و کوچه بنی‌هاشم معرفی می‌شود یا خانه ایشان که غرفه‌ای که کنار مسجد النبیp بوده و در ماجرای سد ابواب، از بسته شدن معاف شد.

با توجه به شواهد مختلف و متعدد، منظور از جمله همین روایت التهذیب معلوم می‌شود که مزار ایشان در غرفه کنار مسجد النبیp است، چرا که این غرفه در زمان اموی که مسجد النبی را توسعه دادند، در محدوده مسجد قرار گرفت و خانه مسکونی ایشان، هنوز هم جزء قسمت اصلی مسجد النبیp نیست و در صحن، بین مسجد و بقیع قرار گرفته است.

این نظر موافق همان نظر مرحوم شیخ صدوق است.

در حال حاضر غرفه مورد نظر، بین باب بقیع و باب جرئیل، راه‌رویی است که این غرفه در کنار آن و چسبیده به مزار حضرت رسول اللهp قرار دارد و محل آن مشخص است.

در پایان دو نکته را به اختصار  اضافه کنم که بحثش بماند برای بعد.

۱- به نظر حقیر، حضرت صدیقه کبریh در منزل مسکونی خودشان بستری و نهایتا شهید شدند و جنازه ایشان به غرفه کنار مسجد النبی تشییع شد.

۲- در بعضی خبرگزاری‌ها، از قول آیت الله سید محمد صادق نجمی که زمانی عضو مجلس خبرگان بوده و در بعثه رهبری در امور حج هم فعالیت‌هایی داشتند، از قول شیخ محمدعلی العمری که از شیوخ مبارز شیعیان مدینه بود و جزء معمرین، نقل کرده‌اند که در زمان کودکی شیخ، مزار حضرت صدیقهh در همین غرفه معلوم بوده و حدود یک متر هم ارتفاع داشته است. اگر به این گزارش خبرگزاری‌ها اعتماد کنیم، معلوم می‌شود که مزار حضرت صدیقه کبریh در گذشته‌ای نه چندان دور برای اهل مدینه کاملا معلوم بوده است، کما این‌که الآن هم بر آن اتفاق نظر دارند.