سن تکلیف در دختر و پسر
شرایط مکلف شدن یکی از مهم‌ترین مسائل شرعی است که پرداختن جامع به آن از اهمیت به سزایی برخوردار بوده و لازم است سؤالات افراد در این زمینه به طور کامل پاسخ داده شود. لذا ما نیز سعی می‌کنیم این سؤال را به طور کامل پاسخ داده و البته چنان‌چه ابهامی بود، از سایر سؤالات نیز استقبال می‌کنیم.
در پایان مطلب نیز نظر برخی از مراجع عالی‌قدر معاصر را در کنار نظرات برخی اجلای فقهای گذشته بیان می‌کنیم.
* * *
مسأله: انسان برای مکلف شدن در برابر اوامر الهی، یعنی انجام تکالیف شرعی، تصرف در مال، جاری شدن حدود، دخالت در معاملات و . . . باید، همه شرایط زیر را داشته باشد:
۱- رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی
۲- عاقل بودن
۳- مشمول شدن برای انجام آن کار
۴- توان فکری برای درک اهمیت شرعی آن کار (بلوغ فکری)
لذا اگر کسی به بلوغ جسمانی برسد، اما عاقل نباشد یا بلوغ فکری برایش حاصل نشده باشد، در برابر اوامر الهی، مکلف نیست.
توضیح شروط بالا: در ذیل، برای هر کدام از موارد، توضیح مختصری داده و بعضا مثالی نیز بیان می‌کنیم:
شرط اول: این مورد را در مسائل بعدی، مفصلاً توضیح خواهیم داد.
شرط دوم: همه فقها، عقلا و نقلا قبول دارند که انسان عاقل، مکلف به انجام امر و نهی الهی است و افرادی که عاقل نیستند، شامل امر و نهی الهی نمی‌باشند.
شرط سوم: طبیعی است که اگر فردی مشمول انجام امر و نهی شرعی نباشد، نسبت به انجام آن مکلف نیست، مانند کسی که هنوز درآمدی ندارد که شامل خمس شود و در نتیجه نسبت به خمس نیز مکلف نیست.
شرط چهارم: چنان‌چه کسی بلوغ فکری لازم برای درک اهمیت شرعی کاری را نداشته باشد، در برابر آن امر مکلف نیست. طبیعتا این شرط مربوط به افراد کم سن و سال است، مانند آن‌که دختر یا پسری که در سن نه سال به سن بلوغ جسمانی رسیده، ممکن است بلوغ فکری لازم برای روزه گرفتن یا خواندن نمازهای واجب یومیه به طور منظم را نداشته شد. بدیهی است که در این گونه موارد، نقش اولیای او، اهمیت بسزایی دارد.
نکته مهم: بلوغ فکری در مسائل مختلف شرعی با هم تفاوت دارد. مثلا بدیهی که است که این شرط در اقامه نماز، روزه گرفتن، انجام معاملات، نکاح و . . . با هم تفاوت دارد.
مسأله: نشانه رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی در پسران، یکی از دو چیز است. اول بیرون آمدن منی چه در خواب باشد و چه در بیداری، با اختیار باشد یا ظاهرا حتی بدون اختیار و دوم روییدن موی درشت زیر شکم و بالای عورت. یکی از دو چیز، یعنی هر کدام که حاصل شود، نشانه رسیدن به بلوغ جسمانی است.
در حالی که نشانه رسیدن به سن تکلیف در دختران عبارت است از دیدن خونی با صفات حیض، آن هم بعد از پایان نُه سال قمری و لاغیر.
درباره شرط سنی در مسأله‌های بعدی، صحبت خواهد شد.
مسأله: نشانه‌های مذکور در هر سنی که برای پسر عارض شود، نشانه رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی است، اما در دختران دیدن خونی با صفات حیض، قبل از پایان نه سال قمری، نشان رسیدن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی نیست و این خون، اصلا حکم حیض را ندارد.
مسأله : چنان‌چه نشانه‌های مذکور در دختر یا پسری تا سن سیزده سالگی قمری، عارض نشد، در این سن به بلوغ جسمانی از نظر شرعی رسیده است، هر چند رجوع به حدود سنی در اطرافیان نیز خالی از وجه نیست.
مسئله: همان‌گونه که اشاره شد، پسران در هر سنی که یکی از دو نشانه بلوغ در آن‌ها مشاهده شود، به بلوغ جسمانی از نظر شرعی رسیده‌اند، اما مکلف شدن آن‌ها در برابر امر و نهی الهی، منوط به داشتن سایر شرایطی است که در مسأله اول ذکر شد.
مثلا طبیعی است که اگر پسربچه‌ای در حدود سن هفت، هشت سالگی به سن تکلیف برسد، معمولا بلوغ فکری لازم برای انجام بسیاری از وظایف شرعی را نداشته و برای برخی از آن‌ها، توان جسمی لازم را نیز ندارد. لذا بر اولیای او لازم است که تا حد مقدور و با حفظ موازین شرعی، او را به انجام آن مقدار از وظایفی که انجام آن‌ها برای او مقدور است، وادار کنند تا اندک اندک، همه شرایط در او جمع شود.
مسأله: در دختران نیز مانند پسران است، یعنی تحقق همه موارد مذکور در مساله اول مهم است، با این تفاوت که همان‌گونه که گفته شد، در دختران، قبل از سن نه سالگی، اصلا شرط اول یعنی سن تکلیف حاصل نشده است.
مسأله: همان‌گونه که پیش از این هم اشاره شد، بلوغ فکری در دختران و پسران، اندک اندک فزونی یافته و دامنه مکلف شدن آن‌ها در برابر امر و نهی الهی، گسترده‌تر می‌شود.
مسأله: چنان‌چه دختر یا پسری به سن تکلیف رسیده باشند، اما توان جسمی برای انجام واجبی را نداشته باشد، انجام آن کار بر عهده او نیست و نهایتا فقط قضای آن بر عهده او خواهد بود. مثلا چنان‌چه فرد تازه بالغی، توان جسمی لازم برای روزه گرفتن را ندارد، گرفتن روزه در آن زمان، برای او منتفی است و فقط باید قضایش را به جا آورد.
* * *
نظرات آقایان فقها و مراجع درباره بلوغ در دختر و پسر:
گروه اول: نشانه بلوغ در پسر و دختر را شامل سه چیز دانسته‌اند، اول” روییدن موى درشت زیر شکم بالاى عورت. دوم: بیرون آمدن منى، سوم: تمام شدن پانزده سال قمرى در مرد و تمام شدن نه سال قمرى در زن. البته این گروه فرموده‌اند که هر کدام حاصل شود، نشانه بلوغ است و برخی نیز تصریح فرموده‌اند که خواب و بیداری و اختیار و عدم اختیار تفاوتی در این موضوع ندارد. اکثر فقها، بعد از مرحوم شیخ الطائفه طوسی، بر این نظر هستند.
گروه دوم: نشانه بلوغ در دختر را فقط تمام شدن نه سال قمری و در پسر یکی از سه چیز دانسته‌اند که همان موارد فوق است. البته برخی از این گروه، مانند آیت الله سیستانی، سن پانزده سال را در پسران بنا بر مشهور ذکر کرده‌اند که اظهار این جمله در رساله عملیه، برای اهل فن معنای مشخصی دارد.
گروه سوم: فقهایی هستند که درباره سن دختر گفته‌اند نه یا ده سال که مرحوم علامه حلی در تبصره المتعلمین از این گروه است.
گروه چهارم: بزرگانی هستند که سن تکلیف در دختر را ده سال دانسته‌اند، مانند شیخ الطائفه طوسی در المبسوط.
گروه پنجم: درباره سن بلوغ در دختر سیزده سال را قائل شده‌اند که علاوه بر فقیه معاصر مذکور در سؤال، بنا بر گفته آیت الله جناتی، فقیه نامدار قرن یازدهم یعنی ملا محسن فیض کاشانی هم بر این نظر بوده است.
گروه ششم: اصلا به سن قائل نبوده و فقط سایر نشانه‌ها را بیان کرده‌اند مانند شیخ صدوق در المقنع، سید مرتضی در جمل العلم و العمل که ظاهرا این مورد، فتوای مشهور قبل از شیخ طوسی بوده است.
