تاریخ معتبر شهادت امام مجتبی علیه‌السلام چه روزی است؟
در رابطه با شهادت امام مجتبی علیه‌السلام، چند نظریه وجود دارد که تعدادی از آن‌ها عبارت است از:
۱- هفتم صفر: این نظر را شهید در الدروس (ج ۲، ص ۸) به مفید نسبت می‌دهد، اما حداقل چنین موردی در هیچ کدام از کتب شیخ مفید در گذشته و حال موجود نیست و نسخ عصر علامه مجلسی هم موجود نبوده است، لذا چند حالت مفروض است.
– حالت اول: در بین علمای ما، تنها شهید به نسخه‌ای از کتاب شیخ مفید دست‌رسی داشته که در آن چنین چیزی مطرح شده است و بعد هم این کتاب مفقود شده است که چنین چیزی واقعاً بعید به نظر می‌رسد.
– حالت دوم: منظور از مفید، شخص دیگری غیر از شیخ مفید بوده که هر چند چنین چیزی متعارف نیست، اما امکان آن منتفی نیست.
– حالت سوم: شهید دچار اشتباه شده، یا اسم فرد را اشتباه نوشته و یا مکتوبه‌ای داشته که تصور می‌کرده از شیخ مفید بوده است که این مورد هم محتمل است.
این در حالی است که شیخ مفید در الارشاد، تنها به ماه صفر اشاره کرده و در مسار الشیعه، به بیست و هشتم این ماه تصریح کرده است.
البته می‌گویند در کتابی به نام تثبیت الأمامه منسوب به قاسم بن ابراهین الحسنی الرسی که از ائمه زیدیه در زمان امام رضا علیه‌السلام بود نیز چنین چیزی آمده است و فارغ از این‌که قاسم بن ابراهیم فرد قابل اعتمادی بوده یا خیر، یکی از مشکلات اصلی در این است که انتساب این کتاب به او معتبر نیست. لازم به ذکر است که نه تنا نشانی از کتاب در هزاره اول در بین محدثین و علما ما یافت نمی‌شود که ظاهرا علامه مجلسی نیز یا به آن دست‌رسی نداشته و یا مورد اعتماد او نبوده که بخواهد جزء حصادر بحار قرار دهد. سایر بزرگان اخباری ما، مانند علامه بحرانی، شیخ حر عاملی و محدث نوری حتی اشاره‌ای هم به این کتاب نداشته‌اند.
بعد از شهید، با توجه به نفوذ علمی او، این نظر بین علمای لبنان و بعدها عراق و بعد از آن سایر مناطق مشهور شد و بزرگانی مانند کفعمی در ترویج آن نقش داشتند.
۲- بیست و هشتم صفر: ظاهرا این نظریه برای اولین بار توسط شیخ مفید در مسار الشیعه (ص ۴۷) مطرح شد، اما خود مفید در الإرشاد که سال‌ها بعد از آن نوشت، از ذکر بیست و هشتم خودداری کرده و تنها ماه صفر را ذکر کرده است. بعضی این موضوع را حمل بر شک او می‌کنند که هر چند بعید نیست، اما قطعی هم نیست. شیخ الطائفه هم هر چند در بعضی از کتب خود تنها به ماه صفر اشاره کرده است، اما در مصباح المتهجد (ج ۲، ص ۷۹۰)، بیست و هشتم را ذکر کرده است. با توجه به صولت علمی چند قرنه شیخ الطائفه، بعد از ایشان این نظریه رایج شد و افرادی مانند ابن شهر آشوب در المناقب (ج ۴، ص ۲۹) نیز مطرح کردند.
۳- در کشف الغمه (ج ۱، ص ۵۸۴) هم به نقل از حافظ ابونعیم الإصفهانی در حلیه الأولیا، ۵ ربیع الاول را بیان کرده است. حافظ ابونعیم از علمای قرن ۴ و ۵ است و بر سر مذهب او اختلاف نظر وجوددارد. علامه مجلسی که خود را از نوادگان او معرفی می‌کند، او را شیعه می‌داند.
۴- آخر ماه صفر: مرحوم علی بن محمد الخزاز در کتاب کفایه الأثر (ص ۲۲۹) و ثقهالاسلام الکلینی در الکافی (ج ۲، ص ۴۴۹) که هر دو از علمای قرن سوم و چهارم هستند، این مطلب را گزارش کرده است و عده‌ای نیز همین نظر را پذیرفته‌اند.
با توجه به این مطالب، باید گفت که به احتمال قریب به یقین در زمان غیبت صغری، آن‌چه بین شیعیان و علما رایج بوده، آخر ماه صفر است و این تا حدود زمان شیخین یعنی اواخر پنجم رایج بوده است. اگر بپذیریم که شیخین از نظر خود مبنی بر بیست و هشتم عدول نکرده باشند، ظاهرا از اواخر قرن پنجم تا هشتم، فرضیه بیست و هشتم غالب بوده است، اما اگر عدول این افراد از این نظر را بپذیریم، بعید نیست تا همین قرن هشتم، همان نظریه آخر صفر رایج بوده و نظر هفتم صفر هم بعید نیست از نیمه قرن هشتم مطرح شده و با توجه به نفوذ علمی شهید، کثیری از علما به آن عمل کرده باشند.
علی ای حال با توجه به این‌که در قرون اولیه اسلام، گزینه آخر صفر رایج و جاری بوده است و توسط فردی مانند ثقهالاسلام الکلینی مطرح شده است، باید گفت:
معتبرترین تاریخ برای شهادت امام مجتبی علیه‌السلام، نه ۲۸ صفر است و نه ۷ صفر، بلکه آخر ماه صفر است.
و شهرت گزینه‌های بعدی در قرون بعد که بدون ذکر دلی و ریشه ذکر شده است، ارزشی ندارد که بخواهد بر اساس مبانی علم تاریخ عرض اندام کند.
گروه تاریخ مؤسسه حکمت اسلامی احتجاج
